LA CLÉ DU BOUDOIR
Een traversie, een doortocht.
Reflecties over La clé du boudoir van Filip Naudts
Sinds de vorige tentoonstelling van Filip Naudts’ Histoire de l’œil weten we wat een fotograaf kan aanvangen met de vervreemde mens als onderwerp. De titel van deze fascinerende reeks foto’s was geïnspireerd op een gekend filosofieboek Histoire de l’œil van Georges Bataille. Zijn foto’s ontstonden uit het niets en tastten in het verlengde van Bataille de grenzen af van het menselijk bestaan. Niet gemakkelijk als je voortdurend met fotografie in aanraking komt, eerst 10 jaar als fotodocumentalist in het FotoMuseum Antwerpen, en daarna als beeldredacteur voor een internationaal fotografieblad en tevens als autonoom fotograaf.
Zijn werk focust ook in deze nieuwe tentoonstelling La clé du boudoir op de positie van het individu. Hij toont ons 23 portretten van vrijgevochten vrouwen en 1 zelfportret die hij samenbrengt in een boudoir. We zien bekende personen uit het brede artistieke en culturele veld, maar hij maakt ons door de technische perfectie en de ont-kleding voyeur in een bizarre wereld. Hij benadert de vrouwen, wint hun vertrouwen en laat hen poseren in zijn studio. Hun poses ogen bevreemdend door een meesterlijke manipulatie. Door het licht creëert hij een verbeeldende sfeer die tegelijkertijd sterkte en kracht uitstraalt, maar ook kwetsbaarheid. De geportretteerden bevinden zich hierdoor op de grens van het paroxisme. Hoever kan men gaan zonder de grens van een portretfoto te overschrijden? Wanneer verdwijnt het portret in zuiver erotisme? Natuur die overgaat in cultuur? Zelfbewust en uitdagend worden we als kijker aangekeken door de geportretteerden, maar hun gespeelde naïviteit verleidt ons. En Naudts is de dirigent van dit sensueel lijfelijk gebeuren.
La clé du boudoir is interessant om het begrip traversie. Met traversie - een doortocht – bedoelen we een reis van het ene naar het andere. Het gaat om het moment of de plaats waarop het systeem van tegenstellingen waarmee de mens de werkelijkheid betekenisvol maakt wordt ondermijnd of anderszins uit evenwicht gebracht. Zoals bijvoorbeeld yin en yang beschouwd kunnen worden als twee tegengestelde en tegelijkertijd complementaire elementen van het universum. Een kunstwerk is ook een teken dat betekenis produceert. Het ontstaat uit keuzes die gemaakt moeten worden. Het ene is het andere niet. Zowel de keuze als het uitsluiten van de alternatieven determineren de betekenis. Het een of het ander, het een én het ander, namelijk dat wat geen van beide is. En dat is wat Naudts ons toont.
Volgens Umberto Eco bezit een boodschap een esthetische functie als er sprake is van dubbelzinnigheid en autoreflexiviteit. Deze functie is toepasbaar op de conceptueel gerichte fotografie van Filip Naudts. Deze omvat ook diverse ervaringsniveaus met een boodschap die enerzijds dubbelzinnig gestructureerd is en anderzijds naar zichzelf lijkt te verwijzen. Zijn werk is comfortabel te benaderen vanuit een romantisch oogpunt. Hij kiest voor een visualistisch concept. Filip Naudts werkt als beeldende communicator, een fotograaf die statements over zijn gecreëerde werkelijkheid doorgeeft. De pakkende esthetiek van zijn beeldspraak wordt geconditioneerd door de wezenlijke eigenschappen van het medium. Als zijn werk een thematische rode draad meedraagt dan is dat er wellicht eentje van de tijdloosheid.
De reeks richt zich niet alleen op de betekenis van de autonome fotografie, maar vooral op de tot nog toe onderbelichte betekenissen van het spel van de fotokunst, als een peintre-artist in een wereld die steeds sterker gemediatiseerd wordt en met beelden communiceert. Verder typeert zijn werk zich ook door de weloverwogen toelaatbaarheid van toevalligheden. In een gesprek vertelt hij me: ‘Toevalligheden liet ik in die zin toe dat ik openstond voor externe factoren die me zouden kunnen beïnvloeden bij het bepalen van de inhoud van het beeld. Zowel bij de casting als bij de fotoshoot zelf. Bijvoorbeeld: de deelname van Erika Van Tielen is een gevolg van het toeval dat ik haar op de radio hoorde terwijl ik door Tielen reed, en haar 's avonds nog eens aan het werk zag in het VRT-programma ‘De slimste mens ter wereld’. Bevreemdend misschien, maar het voelde aan alsof het lot mee wilde participeren’. Misschien wil hij de verantwoordelijkheid deels ook in handen leggen van het lot, wie weet? En verder doceert hij me: ‘Een andere vorm van toeval is gerelateerd met het improviseren tijdens de fotoshoot zelf. De toevallige ingevingen van het moment, en de toevallige interpretatie van het model en hoe ze er mee omging.’
Het was heel verrassend voor hemzelf om humor te ontdekken in zijn fotowerk, aangezien hij er nauwelijks eerder mee werd gerelateerd. Hij zegt hierover: ‘De humor in de beelden is meestal op voorhand bedacht. Dus verrassend mag ik de aanwezigheid van humor eigenlijk niet noemen. Opmerkelijk wel dat humor in mijn vorige reeksen niet aanwezig was, en bij ‘La clé du boudoir’ dus wel. Verrassend ook wel te ervaren dat de humor zijn weg heeft gevonden in mijn werk zonder dat het afbreuk doet aan het sacrale of de romantiek.’ Het resultaat is opnieuw een verzameling van adembenemend interessant werk in verscheidenheid.
De fotoreeks van 24 portretten is gebaseerd op het laten ontstaan van betekenissen. Een boodschap kan op oneindig veel manieren onder een bepaalde vorm gebracht worden. Traversie is dus geen verzachting, maar een verheviging van de elementen die tegenover elkaar staan. Het in de war sturen van de geportretteerden kan zeer intense toestanden oproepen. Naudts’ kunstfoto’s sluiten zeer nauw aan bij deze term. Het is de strijd tegen het stereotiepe en tegen de doxa in het algemeen, de beelden en gedachten die hun kracht ontlenen aan de macht als metafoor voor het kijken door het objectief van een camera.
Zijn 24 boeiende beelden zijn in wezen zogenaamde normale beelden te situeren op het niemandsland van het niet-normale. Hij heeft hierover onderzoek gedaan door dat soort grenssituaties in beeld te brengen. De fotograaf wordt opnieuw zoals de 19de eeuwse generatie fotografen een peintre-photographe. De schilderkunstige en de fotografische blik voeden elkaar na een eeuw opnieuw. Als een rode draad is er een soort van digitale dialectiek tussen theorie en praktijk. De strijd tussen een medium, een experiment en een métier lijkt beslecht.
De fotowereld van Filip Naudts is grenzeloos in schoonheid, schranderheid en omvang. Hij toont ons surreële beelden die hybride zijn. Hij richt zich op het beeld, op techniek en op perceptie van de fotografische blik in relatie tot de brede context van de media versus het privéleven. Dat hybride karakter weerspiegelt zich ook in de hedendaagse theorie van de fotografie. Kennen we ooit iemand volledig door een portretfoto? Nee, en toch durf ik zijn foto’s vernieuwend te noemen omdat ze een moedig statement vormen in de sfeer van de theorie, kritiek én praktijk om zo te komen tot de essentie van de hedendaagse fotografie: de ontologie van het fotografisch beeld.
Het menselijk bewustzijn van zijn geportretteerden vormt het domein van Filip Naudts. Die rol vervult hij via de kracht van zijn verbeelding. Zijn fotowerk draagt bij aan een ironische geschiedenis van de blik. Kortom, La clé du boudoir is een verhaal over kijken naar mensen, denken over beelden en vooral erg veel genieten van die pracht en praal van zijn theatrale overdrijvingen. Het gaat hier om een ongewone fotograaf die zich openbaart in een stijl die in onze tijd ongepast is geworden: met fotografisch genoegen.
dr. Johan Swinnen
Professor hedendaagse kunstgeschiedenis aan Artesis Hogeschool Antwerpen en de Vrije Universiteit Brussel